Veldzicht komt voort uit de roemruchte Ommerschans, een gebied met een rijke historie tussen de plaatsen Witharen en Balkbrug. De eerste sporen van menselijke beschaving dateren van ruim 3500 jaar geleden. De vondst van een uniek ceremonieel bronzen zwaard (te bewonderen in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden) bewijst dat dit gebied ook toen al een belangrijke positie in de omgeving bekleedde.
Later liep door het gebied de enige toegangsweg waarmee men met dubbelassige wagens en karren van het huidige Duitsland naar Groningen kon komen reizen zonder vast te komen zitten in het omliggende moeras. Het was dan ook niet zonder reden dat de Nederlandse overheid dit gebied voor defensie claimde en in 1628 een verdedigingswerk opzette; de Ommerschans, waar het gebied ook nu zijn naam nog aan ontleent.
De onvrije bedelaarskolonieEnkele eeuwen later verschoof de nadruk van het militaire naar het maatschappelijke; er werd op de fundering van de oude vesting een (onvrije) bedelaarskolonie gesticht door de Maatschappij van Weldadigheid. In dit typisch Nederlandse fenomeen zou men armlastigen onder lichte dwang heropvoeden en succesvolle burgers van hen maken. Iedere man, vrouw en kind die te Ommerschans te werk gesteld zouden worden, zou arbeidsvreugde, nijverheid en een beroep geleerd worden. Iedere arme zou een tweede kans in het leven krijgen. Een gelijke kans om uit de armoede te komen en weer zinvol deel te nemen aan de samenleving.
Een van de armen die door het koloniesysteem een succesvolle carrière wisten op te bouwen was de adjunct-directeur van de Ommerschans, de heer Van Nispen. Hij begon zijn loopbaan als armlastig weeskind in de koloniën van Weldadigheid. Hij kreeg uiteindelijk een van de meest prestigieuze hoeves van de kolonie toegewezen en legde persoonlijk de eerste steen bij de bouw van een nieuwe graanschuur. De hoeve zelf bestaat helaas niet meer, maar de graanschuur -met gevelsteen- staat nog steeds, als een onderdeel van de huidige Veldzichthoeve.
Rijks Opvoedings Gesticht VeldzichtHelaas bleek armoede en rijkdom meer dan alleen een gebrek aan kansen en arbeid. In de praktijk kostten de bedelaarskoloniën meer dan de Maatschappij van Weldadigheid kon betalen. De ene na de andere kolonie werd afgestoten, en de Ommerschans werd weer overgedragen aan het Rijk. Deze had nieuwe plannen voor het gebied: dit keer om moeilijk opvoedbare jongens tot eerbiedwaardige burgers op te voeden, het Rijks Opvoedings Gesticht (ROG). Als bedelaarskolonie had de Ommerschans echter een slechte naam in de omgeving opgebouwd.
Er werd voor gekozen om de nieuwe inrichting iets noordelijker te bouwen dan het voormalige bedelaarsgesticht en er werd uitgekeken naar een nieuwe naam. Deze werd gevonden in de vorm van een ander gebouw gelegen in het huidige Balkbrug. De naam ‘Veldzicht’ werd overgenomen als de naam van het nieuwe gesticht, terwijl het oorspronkelijke Veldzicht werd omgedoopt tot ‘Huize de Beuk’, ook onderdeel van het huidige Veldzicht.
In de zomer van 1894 werd Veldzicht officieel in gebruik genomen als rijksopvoedingsgesticht (ROG) voor jongens en onderdeel van het ministerie van Justitie.
Het ROG bezat verder alle gronden van de bedelaarskolonie en gebruikte deze in de heropvoeding van zijn jongens – er werd driftig getuinierd, geleerd en landbouw beoefend door de pupillen. Later waren er ook mogelijkheden tot het volgen van ambachtsopleidingen.
In de tijd dat Veldzicht een forensisch psychiatrisch centrum was, werd het kerngebied van de Ommerschans als arbeidstherapie door Veldzicht onderhouden. Zo zijn de Ommerschans en Veldzicht door het verleden heen met elkaar verweven.
Rijksasyl voor Psychopathen VeldzichtIn 1930 werd het gesticht als heropvoedingsgesticht voor jongens opgeheven. Veldzicht werd geschikt gemaakt voor gedwongen verpleging van criminelen. De gedwongen verpleging was geregeld in de Psychopathenwet van 1928. Hierbij werd de maatregel terbeschikkingstelling van de regering (tbr) ingevoerd. De tbr was bedoeld voor “den ontoerekeningsvatbare psychopaath”. Om de regeling uit te kunnen voeren, was een nieuw rijksasiel nodig – Veldzicht – waar de terbeschikkinggestelden konden worden opgesloten. Veldzicht werd daardoor in 1933 het eerste Rijksasyl voor Psychopathen (rijksasiel voor psychopaten).
Aanvankelijk was bij tbr nauwelijks sprake van behandeling en stond opsluiting op de voorgrond. Na de oorlog veranderde deze opvatting en kwamen psychiatrische en psychologische behandelingen tot ontwikkeling die geleidelijk werden toegepast in tbr-inrichtingen. Vanaf 1951 kreeg de samenleving te maken met de Beginselenwet Gevangeniswezen. Daarin werden rechten en plichten van gevangenen wettelijk geregeld.
Als reactie op de kritiek die de tbr in de loop der jaren kreeg, werd het begrip tbr in 1988 vervangen door terbeschikkingstelling, afgekort tbs. De Psychopathenwetten werden vervangen door een tijdelijke regeling van de rechtspositie van tbs-gestelden. In 1997 ging de Beginselenwet Verpleging Terbeschikkinggestelden (BVT) in.
In de geestelijke gezondheidszorg wordt de term tbs-kliniek niet meer gehanteerd, maar spreekt men van een forensisch psychiatrisch centrum (fpc).
In 2013 dreigde forensisch psychiatrisch centrum Veldzicht te moeten sluiten door krimp in de tbs-sector. Dit is voorkomen. Veldzicht is sinds 1 januari 2016 een Centrum voor Transculturele Psychiatrie. Het biedt onder meer psychiatrische hulp aan mensen met een niet-westerse achtergrond.
Meer weten?Historische Vereniging de Ommerschans
Geschiedenis van Avereest en Ommerschans
Historische Vereniging Avereest
Stichting Maatschappij van Weldadigheid